اقتصاد دیجیتال در ایران؛ رویاهای بزرگ در قفس تحریم‌ها

افتانا بخش‌هایی از گزارش مؤسسه بین‌المللی مطالعات راهبردی را درباره پیشرفت‌ها و چالش‌های سایبری ایران منتشر کرده است که در اینجا بخش چهارم آن را می‌خوانید.

به گزارش افتانا، ایران در برخی از زمینه‌های تحقیقات علمی ازجمله حوزه‌های خاصی از هوش مصنوعی در بین ۲۰ کشور برتر جهان قرار دارد. تهران نیز ازنظر تحقیقات مستعد دریافت پتنت در فهرست ۵۰ شهر برتر دارای خوشه‌های تحقیقاتی قرارگرفته است. بااین‌حال میزان سرمایه‌گذاری ایران در حوزه تحقیق و توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در هر دو حوزه غیرنظامی و نظامی احتمالاً کمتر از سایر کشورهایی است که اهداف بزرگی در این حوزه در سر دارند زیرا ایران کمتر از یک درصد از تولید ناخالص داخلی خود را برای تحقیق و توسعه دولتی در تمام بخش‌ها صرف می‌کند که البته این رقم با روایت‌های دولت درباره اهداف بزرگ علمی آن مغایرت دارد. تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران نیز محیط کسب‌وکار شرکت‌های نوپای فعال در حوزه فناوری را تضعیف کرده و درنتیجه این شرکت‌ها شاهد رشد محدودی هستند. اگرچه شرکت‌های نوپای ایران در سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۵ رشد سریعی را تجربه کردند اما پس‌ازآن بسیاری از آن‌ها متمایل به انتقال کسب‌وکار خود به خارج از کشور شده‌اند. بر اساس برآوردهای غیررسمی این شرکت‌ها در سال ۱۳۹۷ کمتر از یک درصد از تولید ناخالص داخلی کشور را تشکیل می‌دادند.

بیشتر بخوانید:
قدرت سایبری ایران از نگاه دیگران – قسمت سوم

محیط سیاسی اقتدارگرا و پیامدهای رویارویی ژئوپلیتیک با کشورهای غربی به‌ویژه تحریم‌های مربوط به عدم شفافیت ایران در تعهدات هسته‌ای بین‌المللی توسعه اقتصاد دیجیتال این کشور را مختل کرده است. سازمان ملل تحریم‌های متعددی علیه ایران در سال‌های ۱۳۸۵ الی ۱۳۹۴ اعمال کرد و ایالات‌متحده نیز پس از خروج از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) در سال ۱۳۹۷ بار دیگر ایران را تحریم کرد. تولید ناخالص داخلی ایران در دو سال اول برجام ۱۳۹۵ و ۱۳۹۶ به ترتیب ۱۲٫۵ و ۳٫۷ درصد افزایش یافت اما با بازگشت تحریم‌های ایالات‌متحده در سال ۱۳۹۷ به ۵٫۴ درصد و در سال ۱۳۹۸ به ۶٫۵ درصد کاهش یافت. حتی در صورت لغو کامل تحریم‌های هسته‌ای نیز مخالفت کشورهای غربی با سایر جنبه‌های سیاست ایران مانند حمایت از حزب‌الله در لبنان و مقابله با رژیم صهیونیستی باعث محدودیت تجارت این کشور در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات با شرکت‌های اروپایی آمریکای شمالی، ژاپنی و کره جنوبی خواهد شد.

در میان کشورهایی که تحقیقات هوش مصنوعی را با جدیت پیگیری کرده‌اند، ایران کمترین پیشرفت را داشته است. به‌عنوان‌مثال ایران موفق به کسب رتبه ۳۳ در رتبه‌بندی مبتنی بر میزان مشارکت کشورها در دو کنفرانس معتبر هوش مصنوعی در سال ۲۰۲۰ شده است. بااین‌حال ایران در زمینه تحقیقات انجام‌شده در حوزه کاربرد فناوری هوش مصنوعی در بهداشت یا پزشکی رتبه بالاتری کسب کرده است. به‌عنوان‌ مثال ایران در فهرست کشورهای برتر از نظر تعداد مقالات منتشرشده رتبه دوازدهم و از نظر میزان ارجاع، رتبه شانزدهم را به دست آورده است. ایران در پی آن است تا ظرفیت‌های تحقیقاتی خود در حوزه هوش مصنوعی را از طریق همکاری با روسیه تقویت کند. ایران تاکنون چندین استفاده موفق از فناوری هوش مصنوعی در حوزه نظامی داشته است. به‌عنوان‌مثال ایران در رزمایش‌های گسترده پهپادهای تهاجمی و همچنین هماهنگ کردن هرچه بیشتر تجهیزات نظامی در زمین دریا و هوا از این فناوری استفاده کرده است.

برنامه فضایی ایران در طول دو دهه گذشته با مشارکت بخش علمی غیرنظامی و حضور جدی بخش نظامی به‌ویژه برنامه موشک‌های بالستیک به‌آرامی توسعه‌یافته است. ایران برنامه پرتاب ماهواره تحقیقاتی غیرنظامی را از سال ۱۳۸۸ آغاز کرده است. سپاه پاسداران پس از چندین پرتاب ناموفق ماهواره‌های غیرنظامی در سال‌های ۱۳۹۸-۱۳۹۹ بالاخره در فروردین ۱۳۹۹ توانست اولین ماهواره شناسایی نظامی خود به نام نور را با استفاده از پرتابگری ناشناخته با موفقیت در مدار قرار دهد. باآنکه ماهواره نور قرار است برای جمع‌آوری اطلاعات و تأمین امنیت ارتباطات نظامی استفاده شود اما پیشرفت ایران در پرتاب‌های ماهواره‌ای موجب نگرانی دیگر کشورها شده است؛ زیرا این کشورها احتمال می‌دهند که ایران این فناوری را در برنامه موشکی خود نیز به کارگیرد. ایران در بهمن ۱۳۹۹ نیز با موفقیت موشک ماهواره‌بر جدیدی باقابلیت حمل ماهواره ۲۲۰ کیلوگرمی آزمایش کرد.