آیا «شاد» به اندازه کافی امن است

داشتن یک پلتفرم آموزشی مجازی یکپارچه چیزی نیست که پس از تجربه همه‌گیری کرونا و نیز رشد فناوری و تغییر سبک زندگی، بتوان اهمیت وجود آن را نادیده انگاشت، اما به شرط آن‌که سرعت و امنیت آن قابل اتکا باشد.

به گزارش افتانا، شبکه آموزشی دانش‌آموز با نام «شاد»، نام آشنایی برای معلمان و خانواده‌های ایرانی دارای دانش‌آموز است. یک نرم‌افزار ارتباطی و آموزشی با امکانات و بخش‌های فراوان و البته مشکلات مختلفی که از روز نخست پیش پای کاربران وجود داشتند و روز‌به‌روز تغییر ماهیت دادند. با گستردگی کرونا در ایران و جهان، به‌دلیل نبود امکان حضور دانش‌آموزان در مدارس ایران، تیم برنامه‌نویسان همراه اول، این اپلیکیشن را برای وزارت آموزش و پرورش ایران راه‌اندازی کردند. دانش‌آموزان، معلمان و مدیران، افرادی هستند که از این برنامه استفاده می‌کنند و البته با توجه به تعداد بسیار این قشر در سراسر کشور، کاربران فراوانی به این پلتفرم پیوسته‌اند.

از همان آغاز خواه‌ناخواه این پلتفرم با پیام‌رسان‌های پرطرفدار و شناخته‌شده جهانی مقایسه می‌شد و سرعت کم در ارسال اطلاعات و پهنای باند ازجمله اشکالات فنی بود که بر این برنامه وارد می‌شد. همزمان با رونمایی نرم‌افزار شاد، نقدهای بسیاری از سوی معلمان و دانش‌آموزان به این نرم‌افزار وارد شد که این نرم‌افزار بی‌کیفیت و ناکارآمد است و نمی‌تواند آموزش حضوری را برای دانش‌آموزان جبران کند و دانلود و آپلود فیلم و عکس هم در آن بسیار زمان‌بر و کند است. از یک‌سو، عده‌ای از دانش‌آموزان در مناطق محروم زندگی می‌کنند و فاقد امکاناتی مانند کامپیوتر، لپ‌تاپ، گوشی هوشمند و حتی اینترنت پرسرعت یا معمولی هستند و از سوی دیگر، واقعا همه خانواده‌ها امکان خرید این دستگاه‌ها را برای فرزندان خود ندارند و مشکل وقتی جدی‌تر می‌شود که خانواده‌ای، بیش از یک فرزند دانش‌آموز داشته‌باشد که هر کدام باید در کلاس درس خود حاضر شوند. البته در به‌روزرسانی‌های مختلف، سعی شد که قابلیت‌های جدیدی به شاد افزوده شود تا عملکرد آن کمی بهبود یابد؛ اگرچه همچنان حتی برخی دانش‌آموزان گریزان از مدرسه نیز همان کلاس‌های حضوری‌شان را به استفاده از این برنامه و نرفتن به مدرسه‌ای که همیشه از پا گذاشتن به آن فراری بودند، ترجیح می‌دهند.

یکی دیگر از مشکلات این پلتفرم آموزشی، نگه نداشتن سوابق و فایل‌های تکالیف درسی، جزوات و فیلم‌های آموزشی است که بین معلمان و دانش‌آموزان ردوبدل می‌شود و بهرحال محتوای درسی و‌ سوابق آموزشی مهمی برای آن کلاس درس هستند و پس از مدت‌زمانی، امکان دسترسی به این فایل‌ها و دانلود مجدد آن، وجود ندارد و آن‌طور که از یک اپلیکیشن‌ آموزشی انتظار می‌رود، منابع برای همیشه در دسترس نیستند.

شاد به امنیت خود اطمینان دارد
اواخر پاییز سال گذشته، برخی از کاربران شاد با یک هشدار امنیتی از سوی گوگل‌پلی روبه‌رو شدند که شاد را به عنوان یک برنامه مضر شناسایی کرده بود؛ اتفاقی مشابه ‌آنچه به تازگی برخی کاربران درباره پیام‌رسان «بله» گزارش داده‌بودند. همچنین کاربران این پیام را دریافت کرده بودند که «این برنامه در تلاش است از داده‌های شخصی شما مانند پیامک، عکس، صورت‌های ضبط شده یا سابقه تماس شما جاسوسی کند.»

شبکه شاد در بیانیه‌ای تاکید کرد که این پیام را کاربران نسخه ۳.۰.۰ دریافت کرده‌اند که نسخه قبلی شاد است و افزود: «تیم توسعه‌دهنده شاد جهت رفع هرگونه نگرانی از سوی کاربران، این مسئله را به‌طور جدی مورد بررسی قرار داده است. متاسفانه دلیل ارسال این هشدار از سوی گوگل‌پلی تاکنون مشخص نشده و احتمالاً گزارش‌ها، نادرست بوده و شیطنت‌هایی از سوی برخی افراد، باعث ایجاد این هشدار شده‌ است.»

در این بیانیه تاکید شد که «نسخه جدید و بهبودیافته اپلیکیشن شاد با شروع سال تحصیلی جدید در دسترس مخاطبان قرار گرفته است و کاربران با به‌روزرسانی برنامه، می‌توانند بدون دریافت هشدار امنیتی از سوی توزیع‌کنندگان به سرویس‌های جدید و طراحی متفاوت شاد دسترسی داشته باشند و به کاربران توصیه شد که جدیدترین نسخه اپلیکیشن شاد، یعنی نسخه ۳.۵.۵ را از منابع معتبر مانند سایت رسمی شاد به آدرس Shad.ir، کافه بازار یا مایکت دریافت و نصب کنند.»

طبیعی است که با دیدن حملات سایبری پیاپی که بارها و بارها در کشور شاهد آن بوده و هستیم، درباره امنیت حجم عظیمی از اطلاعات کودکان و نوجوانان و کادر آموزشی مدارس نیز نگرانی وجود داشته‌باشد. اگرچه وزیر آموزش و پرورش در واکنش به نگرانی در مورد امنیت شاد، گفته بود که اطلاعات کاربران در بانک اطلاعاتی خود آموزش و پرورش است و این اطلاعات به جایی داده نمی‌شود و امنیت شبکه شاد توسط تیم فنی دانشگاه شریف، تضمین شده‌است؛ با این حال اما کم نیستند پلتفرم‌ها و سازمان‌های دولتی در کشورمان که گرفتار هکرها شدند؛ پس هیچ تضمینی وجود ندارد که برای آموزش و پرورش اتفاق نیفتد و باید پیش از آن‌که اتفاقی رخ دهد به فکر بود.

هکرها از راه شاد وارد می‌شوند
شاد به پل مجازی ارتباط میان نظام آموزشی و کاربرانش تبدیل شده‌است و هیچ معلم و دانش‌آموزی نمی‌تواند به همین ‌راحتی این برنامه را، که کار و تحصیلش به آن گره خورده است، حذف کند؛ حتی اگر به اندازه کافی به‌ آن اعتماد نداشته باشد.

برخی کاربران می‌گویند بارها برایشان پیش آمده که در درون پلتفرم شاد، پیام‌هایی را با نام ‌کاربری‌هایی دریافت ‌کنند که در وهله اول برایشان جای شک و شبهه‌ای باقی نمی‌گذارد که از سوی توسعه‌دهندگان پلتفرم و یا آموزش‌و‌پرورش است و ممکن است به‌راحتی روی هر لینکی که می‌فرستند کلیک‌کنند و هر اطلاعاتی که می‌خواهند ارائه‌دهند. تیم پشتیبانی شاد هم دائما در حال دادن هشدارهای مختلف است که اگر پیام‌های به‌روزرسانی و غیره دریافت کردید، نادیده بگیرید. گویا بیشترین میزان فریب کاربران از طریق پیام به‌روزرسانی برنامه، همراه با ارسال لینک‌های جعلی و آلوده است.
اواخر فروردین‌ماه نیز برخی کاربران، پیامی هشدارآمیز مبنی بر اینکه حساب کاربریشان تا ۲۴ ساعت آینده مسدود خواهد شد، دریافت کرده‌اند؛ پیامی که تیم پشتیبانی شاد، آن را جعلی و با هدف کلاهبرداری از کاربران اعلام کرده و نسبت به آن هشدار داد. این پیام‌ها معمولا شناسه‌های جعلی با نام‌های اپلیکیشن شاد، پشتیبانی شاد، شاد، ثبت هویت و غیره را انتخاب می‌کنند و خواستار اطلاعات شخصی کاربران هستند. شبکه شاد تأکید دارد که «هرگز از طریق پیام‌های خصوصی درخواست ارسال اطلاعات نمی‌کند و این‌گونه عملیات تنها از طریق اشخاص متخلف و سودجو انجام می‌شود و کاربران می‌توانند درصورت مشاهده چنین درخواستی گزارش فرد متخلف را به شناسه @report جهت پیگیری موارد لازم ارسال کنند». آنها همیشه تاکید دارند که «پشتیبانان رسمی شبکه شاد دارای «تیک آبی» یا همان حساب تائیدشده، هستند و شبکه شاد به‌طور مستمر به بررسی و حذف حساب‌های متخلف و جلوگیری از هرگونه سوءاستفاده از اطلاعات کاربران می‌پردازد و متخلفان را برای پیگیری قانونی به پلیس فتا معرفی می‌کند.»

البته استفاده از ترفندهای مهندسی اجتماعی ممکن است بر بستر هر پلتفرمی اتفاق بیفتد و بهترین راهکار برای فریب نخوردن، افزایش آگاهی جامعه و اقشار مختلف است. این یکی از ترفندهای جدید کلاهبرداران اینترنتی است که در هر پلتفرمی با نام کاربری پشتیبان و یا عناوینی مشابه و گول‌زننده به افراد پیام می‌دهند و آنها را ترغیب به ارائه اطلاعات می‌کنند. برای مثال یکی از کاربران دیوار، این‌طور تعریف می‌کند که «چندوقت پیش به‌محض ثبت آگهی فروش کالایی، یک پیام با نام کاربری رسیدگی به تخلفات در چت دیوار دریافت کردم که هشدار می‌داد برای رفع مشکل و ثبت این آگهی، باید شماره موبایل و نام و نام خانوادگی خود را در چت بنویسم تا یک پیامک حاوی کد تایید با سرشماره شاد دریافت کنم و آن کد را هم در همین چت در اختیارش قرار دهم.» طبیعی است که اگر کاربر حواسش به این هشدار همیشگی دیوار نباشد که پیام‌های این پلتفرم صرفا در بخش پستچی دیوار ارسال می‌شود، کد ساخت اکانت با شماره تماس و نام خود را به یک سوءاستفاده‌گر اینترنتی می‌دهد تا بدون اینکه خودش بداند و حتی باخبر شود، صاحب اکانتی در شاد بشود که در واقع صاحبش نیست و مدیریتش دست یک ناشناس خواهدبود.

کاربر دیگری در تجربه‌ای مشابه، ناآگاهانه با فرد یا افراد کلاهبردار همکاری کرده و کد تایید احراز هویت در شاد را برای آنها فرستاده به خیال اینکه آگهی او در دیوار ثبت شود و به‌طور اتفاقی، یکی از اطرافیانش که معلم بود، متوجه حضور او در شاد شد و درنهایت با تماس تلفنی از پشتیبانی شاد خواستند تا اکانتی را که خودش اختیار حذف و یا استفاده از آن را نداشت، برایش حذف کنند و جالب آنکه پشتیبان شاد با وجود تاکید او بر اینکه نه معلم است و نه دانش‌آموز، از وی پرسیده بود که آیا مطمئن است می‌خواهد این حساب کاملا حذف شود یا مایل است با تغییر رمز ورود، آن را حفظ کند؟!...
او همچنین می‌گوید «پشتیبانی آنلاین شاد حدودا 24 ساعت بعد از اینکه از طریق حساب کاربری دوست معلمم، مشکل را با‌ آنها در میان گذاشتم فقط یک پاسخ کلیشه‌ای ماشینی دادند. نمی‌دانم اگر من دوست و آشنای معلم یا محصل نداشتم که عضو شاد باشد از کجا باید باخبر می‌شدم که اینجا برایم اکانتی ساخته شده است.»

تصور کنید بدون اینکه خبر داشته باشید با هویت شما پیام‌های نامناسب، درخواست‌های نابه‌جا و لینک‌های آلوده ردوبدل بشود، آن هم در فضایی که کودکان و نوجوانان، بازیگران اصلی آن هستند.

شاید به نظر برسد اینها می‌تواند برای هر کسی در هر پلتفرمی اتفاق بیفتد و نمی‌توان دقیقا خود پلتفرم را در این موارد زیر سوال برد. اما شاد، جایی است که فرزندان این کشور، اطلاعات بسیاری در مورد خود، خانواده، محیط زندگی و تحصیل‌شان به اشتراک می‌گذارند. زمان زیادی را در آن حضور دارند و ممکن است پیام‌های مختلفی دریافت کنند و اتفاقاتی رخ دهد که حتی قابل پیش‌بینی نیستند. هر قشری با هر سطحی از سواد و دانش ممکن است قربانی یک سطحی از مهندسی اجتماعی شود و کودکان، شاید بیش از همه.

داشتن یک پلتفرم آموزشی مجازی یکپارچه چیزی نیست که پس از تجربه همه‌گیری کرونا و نیز رشد فناوری و تغییر سبک زندگی، بتوان اهمیت وجود آن را نادیده انگاشت، اما به شرط آن‌که سرعت و امنیت آن قابل اتکا باشد. شاید بهتر بود به جای آنکه دائما بخشی به بخش‌هایش اضافه شود و به جای تبدیل آن به یک موسسه آموزشی مجازی گسترده با قسمت‌ها یا به‌اصطلاح امکانات متعدد، در حد یک پیام‌رسان و رابط میان معلم و دانش‌‌آموز باقی می‌ماند و در عوض با توجه به تعداد بالای کاربران و گروه‌‌های سنی خاصی که عضو آن هستند بر زیرساخت‌های فنی و مخصوصا امنیتی آن تمرکز بیشتری می‌شد.